رسالت و ساختار حزب

نوید مقدم : با شروع هر بحثی در باب تحزب، دو پرسش بنیادی به سرعت فضای بحث را قطب بندی می کند، سوال اول اینکه رسالت حزب چه باید باشد ؟ و اینکه ساختار آن را چگونه باید تنظیم کرد؟
  
الف ) رسالت حزب:
پیش از این به مبحث رسالت حزب با عنوان شرکت های سیاسی به این پرداخته شده بود که دوران احزاب مبتنی بر شکاف های اجتماعی به سر رسیده و دوران، دورانِ احزابی شرکت گونه در بازار قدرت سیاسی است که هر روز بیشتر به بازاری آزاد می ماند. نگارنده احزاب فراگیر ( big tent یا catch-all) را آخرین و شاید موفق ترین نوع احزاب معرفی می کند و مقاله اتو کرچ هایمر  را نقطه پایانی بر دوران احزاب دارای برنامه سیاسی خاص می دانند.

پیشفرض ناگفته مطلبِ شرکت های سیاسی، امکان مقایسه بازار قدرت سیاسی با بازاری آزاد است. بازاری که بازیگرانش از همان قواعد حاکم بر بازار آزاد پیروی می کنند و راه موفقیت در این بازار بر پایه همان اصول موفقیت در بازار اقتصادی است. البته آقای میرزایی در پایان با اشاره نظریات پیر بوردیو با نگاهی تضاد محور و تا حدودی چپ، به طور ضمنی می پذیرد که جامعه محل تضاد منافع گروه ها و افراد است، اما در این میان این نکته مغفول می ماند که با وجود این تضاد های منافع چگونه می توان حزبی را تعریف کرد که فراگیر باشد منافع تمام اقشار را تامین نماید؟ شاید راه حل ذکر نشده توسط نگارنده همان نگاه توسعه گرا به بازار است که جمع جبری بازی های بازار را نه صفر بلکه مثبت می بیند و در نتیجه رابطه برد-برد می تواند حاکم باشد.

 در اقتصاد که مفهوم حزب شرکتی از آن وام گرفته شده است، البته تا زمانی که سطحی از توسعه وحود نداشته باشد، انتظار تشکیل شرکت به عنوان نمودی از تجمع سرمایه اقتصادی وجود ندارد. آیا در سپهر سیاسی ما که به بازاری توسعه نیافته می ماند می توان به تشکیل شرکت هایی با سرمایه های اجتماعی امید بست؟ سازوکار بازار سیاسی ما به اقتصادی توسعه یافته و با مکانیسم بازار شبیه است؟ یا اینکه احتمالا بی شباهت به اقتصاد نفت محور و خصولتی خودمان نیست؟ اما سوال اصلی اینجاست که آیا چنین رسالتی مطلوب شرایط سیاسی ما هست؟ آیا تاکنون شعار های همه پسند احزاب در ایران همان مدل شکست خورده احزاب فراگیر نبوده است؟

ب) ساختار
سوال دوم که باید به آن پاسخ داد شکل ساختاری مطلوب تحزب در ایران است. به طور کلی احزاب را می توان به عنوان سازمان هایی که هر روز در تلاش برای به دست آوردن و حفظ قدرت در ساختار های کم و بیش دموکراتیک، هستند (نه احزابی بی رقیب مانند حزب کمونیست شوروی و چین و یا رستاخیز) در دو مدل کلی طبقه بندی کرد:

۱- احزاب پارلمانی
۲- احزاب ریاستی

احزاب پارلمانی را در نظام های سیاسی مبتنی بر اکثریت پارلمانی می توان جست، مثال مشخص این احزاب، احزاب کشور های اروپایی با نظام سلطنتی است. در چنین شکلی احزاب بیشتر به دنبال تامین منافع گروه ها و افرادی هستند که آنان را نمایندگی می کنند. ساختار درونی این احزاب هم به پارلمانی بزرگ می ماند. معمولا ارتباط ارگانیکی میان این احزاب و تشکل های اجتماعی با منافع مشترک وجود دارد. برای مثال در مورد حزب کاگر انگلیس اتحادیه های کارگری و کارمندی تعیین کننده نیمی از منتخبین شورای ملی حزب هستند. این احزاب با چنین ارتباط متشکلی، پایگاهی غیر قابل انکار در سطح جامعه دارند. این احزاب برای تمام مسائل در حد یک دولت برنامه دارند. و به ندرت ماهیت سیاسیشان در طول زمان تغییر می یابد.

در احزاب ریاستی که شاید بهترین مثالش احزاب دموکرات و جمهوری خواه ایالات متحده باشد، حزب را می توان تنها چارچوبی برای افراد دانست. دفتر مرکزی متشکلی برای حزب وجود ندارد. حزب چیزی بجز شبکه ای از افراد نیست. در موعد انتخابات حزب فعالیت غیر قابل مقایسه ای با سایر زمان ها دارد. در مورد ایالات متحده هر شعبه ایالتی حزب را می تواند یک حزب مجزا به حساب آورد که در امور محلی اختیار کاملی برای جذب افراد دارد. احزاب ریاستی با توجه به ماهیت پویای خود توانایی تغییرات بنیادی در طول زمان را دارند چنانچه حزب دموکرات از حزبی معروف به طرفدار برده داری در دوران جنگ داخلی به حزبی مستحضر به حمایت رنگین پوستان در قرن بیستم تبدیل شد.
این تقسیم بندی تا اندازه زیادی به مقتضیات فضای سیاسی و اجتماعی کشور ها بستگی دارد. باید در تحیلی جامع به این نتیجه رسید که مدل مطلوب سیاست ورزی در ایران کدام شکل از تحزب خواهد بود؟ آیا در شرایط کنونی می توان ارتباطی ارگانیک با تشکل های مدنی طبقه متوسط که پایگاه اصلی اصلاحات به شمار می روند برقرار کرد؟


نگارنده این متن بر این نظر است که با توجه به وسعت ایران و تنوع مسائل در گوشه گوشه کشور و همچنین اهمیت انتخابات ریاست جمهوری در مقابل انتخابات پارلمانی در کشور، مدل احزاب ریاستی در فضای سیاسی ایران مطلوب تر خواهد بود. مدل احزاب ریاستی به نظر می رسد مقتضیات حزب فراگیر را بهتر تامین می نماید.

*فعال سیاسی-پویش