گلوبالیسم یا جهانی شدن واژه ایست که امروزه در همه جا
بر سرزبانهاست. به همان اندازه که ایدئولوژی «مارکسیستی» بحث و جدل های
داغی را میان اندیشمندان و اندیشه وران مختلف سبب شد، پدیدهء جهانی شدن نیز
از اواخر قرن بیستم، زمینه ساز تعارض و تعاطی میان افکار جانبداران و
مخالفان این پدیده و یا فرآیند گردید که با گرمی در شروع قرن 21 پی گرفته
می شود.
در برگردانی و انتخاب کلمهء جهانی شدن در زبان فارسی تا اندازه
ای ابهام وجود دارد. سوال اینست که آیا این واژه صرف ترجمه فرانسوی
Modialisation است یا چیزی بیشتر. زیرا اگر جهانی شدن برابر با
Globalization انگلیسی گذاشته شود، با توجه به ریشهء لاتین کلمه Globe که
در فارسی دری کره معنا میدهد و جهان که همسنخUniverse است، پس کلمهء
Globalization در چنین وریانت باید برابر کروی شدن یا سیاره شدن باشد، نه
جهانی شدن. اما Globalization باید از ریشهء دیگر یعنی Global گرفته شده
باشد که معنای جهانگیر و همه گیر را میدهد و آقای داریوش آشوری آنرا برابر
با جهانگیر گرائی و جهانگیر کردن گذاشته است (3). چنانچه Globalisirung
آلمانی نیز همین مفهوم را تداعی میکند.
قابل یادآوری است که برای
جلوگیری از مغشوشیت، ما به ناچار واژهء «جهانی شدن» را همینطور که گذاشته
شده و اکنون یک تصوری از آن ساخته شده، قبول میکنیم؛ اما در آینده ترجیح
میدهیم تا هردو کلمهء گلوبالیسم و یا جهانی شدن را بکار بریم ، که مفهوم را
دقیقتر بیان میدارد و از ایجاد سردرگمی برای خواننده میکاهد. به هرحال
هردو، هم گلوبالیسم و هم جهانی شدن، واژگانی اند که اکنون در زبان ما آرام
آرام جا افتاده اند واثرات آن به حیث یک فرآیند، ازمدتهاست که به صورت یک
واقعیت اجتناب ناپذیر درزندگی ما قابل لمس گردیده و گریز از پیامد های آن
ناممکن است. بنابرین بکارگیری آن ها به معنای پرداختن به فراگردی است که هم
در عرصهء اقتصادی یا سیاسی، هم فرهنگی و به طور کل تمام زندگی روی میدهد.
ازینرو شناخت تاریخی، ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن به ویژه برای کشور جامعهء ما خیلی ضروری و دارای اهمیت حیاتی است.
تاریخچه
حداقل
دوتا نظر عمده در بارهء تاریخ جهانی شدن (گلوبالیسم) وجود دارد. عده ای را
عقیده براینست که این پدیده دارای قدمت تاریخی چند صد ساله می باشد و
دیگران آنرا نو می شمارند. ما میکوشیم تا بالای هردو نظر به شکل کوتاه مکث
نماییم.
الف ـ نظریه اول یا قدمت تاریخی جهانی شدن
جانبداران
نظریهء قدمت تاریخی به این باور اند که پروژهء جهانی شدن (گلوبالیسم) از
حدود 400 سال قبل آغاز گردید. این پدیده با جریان مدرنیسم همریخت شده زیرا
از جملهء شاخصه های مدرنیته یکی هم همگانیت و جهانیگیری Universalism آن می
باشد، که یک فرآیند برگشت ناپذیر است. مدرنیسم پدیده و جریانی بود که در
غرب آغاز شد؛ جهان را درنوردید؛ به مانند یک انقلاب همه چیز را زیر و زبر
کرد و همگانی شد.
مالکوم واترز یکی از نظریه پردازان گفتمان جهانی شدن
(گلوبالیسم) می گوید که: «برخی ابعاد جهانی شدن (گلوبالیسم) همیشه به وقوع
پیوسته است. اما تا نیمهء هزارهء دوم توسعهء این ابعاد پیوسته منظم نبوده
است. گلوبالیسم بطور نامنظم از طریق توسعه امپراتوری های مختلف قدیمی،
غارت، تاراج و تجارت دریایی و نیز گسترش آرمان های مذهبی تحول یافته است و
نیز باید اشاره کرد که توسعهء خطی جهانی شدن (گلوبالیسم) ، که ما امروز
شاهد آن هستیم در قرن 15 و 16 یعنی آغاز «عصر جدید» شروع شده است.» (4)
به
اساس طرفداران این نظریه، تکنولوژی و فنونی که ما امروز شاهد آن هستیم، از
لحاظ فلسفی نتیجه افکار «دکارت» و «بیکن»، و از لحاظ علمی حاصل افکار
«گالیله»، «کپلر» ... هستند؛ در حوزه زیست شناسی «هرمن»، فیزیک «نیوتن»، در
رشته روانشناسی «فروید» تحولات و تاثیرات بزرگی بر تغییرات جهانی ایجاد
کده اند. همهء اینها دستآورد های داشته اند که جهانشمول شده اند. (5)
در
گسترهء جامعه شناسی، گفته می شود که گلوبالیسم حاصل رشد اجتماعی می باشد.
به ویژه این بحث در میان مخالفین جهانی شدن (گلوبالیسم) خیلی جدی قابل
پرداخت بوده و استدلال می نمایند که یکی از اندیشه وران سوسیالیسم تخیلی
«سن سیمون» دریافت که صنعتی شدن عامل پیشبرد رفتار های مشابه در درون فرهنگ
های متنوع اروپایی بوده است. به نظر سن سیمون تسریع یک چنین فرآیند مستلزم
نوعی انترناسیونالیسم آرمانی است، که شامل حکومت پان اروپایی و یک فلسفهء
جهانی مبتنی بر انسانیت خواهد شد. (6)
عقاید سن سیمون توسط آگوست کنت و
کارل مارکس تفسیر های متفاوت یافت. مارکس در اثرش «نقد اقتصاد سیاسی»،
جهانی شدن سرمایه در اینده را پیشگویی میکند: « جهانی شدن (گلوبالیسم) ،
قدرت طبقهء سرمایه دار را به شدت افزایش میدهد و بازار های جدیدی را برای
آنها فراهم می آورد. در واقع کشف قارهء امریکا و گسترش راه های دریایی به
سوی آسیا، موجب ایجاد یک بازار جهانی برای سرمایه شد.» (7)
مارکس همچنان
به وابستگی متقابل ملت ها اشاره می کند و پایان حیات دولت ـ ملت را از راه
دسترسی پرولتاریا به قدرت و نابودی تمام نهاد های سرمایه داری پیش می کشد،
که متناسب به آن استثمار فرد از فرد، یک ملت توسط ملت دیگر پایان خواهد
یافت.
ماکس وبر عقلانیت را به عنوان «حلال جهانی شدن» می دانست. او
معتقد بود که «عقلانیت از پروتستانتیسم آغاز شد و به تمام فرهنگ های
اروپایی سرایت کرد و توانست تمام متفکرین نوگرا را در این چارچوب فکری
محدود کند.»
امیل دورکهایم با استفاده از میراث اتدیشمندان بالا، دست به
ایجاد نظریهء «تمایز فرهنگ» زد. او استدلال میکرد که تا حدی که جوامع از
لحاظ ساختاری از یکدیگر متمایز می شوند، تعهد نسبت به نهاد های نظیر دولت
باید تضعیف گردد؛ زیرا دولتها در قلمرو خود بسیار تنگ نظر و متعصب هستند.
آگاهی جمعی به منظور دربرگرفتن تنوع داخلی جوامع باید بشدت تضعیف شود و به
صورت انتزاعی در بیاید. از تمام این موارد موارد چنین بر می آید که صنعتی
شدن موجب تضعیف تعهدات جمعی میشود و راه را برای کاهش اهمیت مرز ها در بین
جوامع باز میکند.
با این خلاصه باید گفت که طرفداران نظریه قدامت هنوز
با حرارت زیاد میگویند که پدیدهء جهانی شدن (گلوبالیسم) ، که ما امروز شاهد
آن هستیم، مرحله یا جریانی است که از قدیم شروع شده و اکنون شکلی جدیدی به
خود گرفته و علت این شکل گیری نوین یا به عبارهء دگر موتور محرکهء این
تغییرات، در انکشاف فن آوری و ارتباطات نهفته است.
ب ـ نظریه دوم یا طرفداران نظریه جهانی شدن به حیث جریان جدید
جانبداران
نظریه دوم به این باور اند که ارچند جهانی شدن (گلوبالیسم) ریشه در
مدرنیسم دارد، آنچی که یورگن هابرماس آنرا «پروژه مدرنیته» می نامد، ولی فی
نفسه یک جریان جدید است و دارای ریشه های تاریخی نیست. بنابرین مختصات آن
هنوز در حال ارزیابی بوده و تعریف جامع و قانع از آن بدست نیامده است.
اینها
به این باور اند که پس از آغاز فرآیند مدرنیته و به ویژه از قرن 16 به
بعد، انقلابات متعددی در جهان به وقوع پیوسته که همه در دگرگون سازی و جدید
سازی سیمای جهان نقش بارز داشته اند، و جریان جهانی شدن (گلوبالیسم) نیز
از این دست است. این فراگرد یا این پدیده تاثیر فراوانی بر زندگی شخصی،
اجتماعی، علمی، ملیتی ... انسانها داشته و با دقت باید مورد بررسی قرار
گیرد.
آنتونی گیدنز، جامعه شناس پرآوازهء انگلیسی بر دو رویداد معاصر که
تاثیری مستقیم بر جهانی شدن (گلوبالیسم) داشته است اشاره می کند. یکی
اینکه جهانی شدن (گلوبالیسم) قبل از همه، از نتیجهء تحولاتی که در دههء
1960در نظام ارتباطی به وقع پیوست متاثر گردید ـ در این راستا می شود از
موجودیت بیش از 200 ماهواره بر فراز زمین، که اطلاعات متنابهی را اخذ و پخش
می نمایند، یاد نمود.
رویداد دوم ناشی از سقوط کمونیسم اتحاد شوروی می
شود. گیدنز این امر را تصادفی نمی داند. به نظر او «تا حوالی سالهای اول
دههء 70، اتحادشوروی و کشور های اروپای شرقی از نظر رشد اقتصادی با غرب
قابل قیاس بودند. اما بعدتر این کشور ها احساس کردند که به سرعت عقب افتاده
می روند. سیستم شوروی با تاکید بر ادارهء دولتی، شرکت ها و صنایع سنگین
نمی توانست با اقتصاد الکترونیک جهانی رقابت کند. کنترول فرهنگی و
ایدئولوژیک و آنچی که اقتدار سیاسی کمونیستی برآن استوار بود، نمی توانست
در قلمرو رسانه های جهانی وظیفه انجام دهد.
رژیم های شوروی و اروپای
شرقی قادر نبودند، از پخش برنامه های رادیویی و تلویزیونی غربی جلوگیری
کند. تلویزیون نقش مهم و مستقیمی در انقلابات 1989، که به درستی «انقلابات
تلویزیونی» نامیده شده اند، بازی کرد. اعتراضات خیابانی که در یک کشور
اتفاق می افتاد، در دیگر کشور ها به سرعت قابل دیدن بود. شماری زیادی از
بینندگان و شنوندگان، پس از تماشای اعتراضات، خود به موج معترضین می
پیوستند. (8)
بدینگونه به نظر گیدنز دو رویداد مذکورـ انقلاب اطلاعاتی ـ
که طرفداران قدمت جهانی شدن نیز بدان اعتراف دارند از یکسو و فروپاشی
شوروی از سوی دیگر سبب تسریع فراگرد جهانی شدن (گلوبالیسم) شد، که تغییرات
بنیادین سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را در اخیر 1980 و 1990 به بار آورد.
اندیشه
پرداز دیگر جهانی شدن رونالد رابرتسون است که مدت زیادی در عرصه جهانی شدن
قلم فرسایی میکند. (9) او با برخورد تاریخگرایانه به فرآیند جهانی شدن،
آنرا اقتصادی میداند. و بیشتر از روش های گیدنزی به حیث اندیشمند پیشکسوت
جهانی شدن، مایه میگیرد.
تا این جا از سایت http://www.rasekhoon.net
چکیده
جهانی شدن پدیده نوظهوری نیست بلکه فرایندی است که همگام با افزایش
آگاهی انسان نسبت به خود و محیط طبیعی و اجتماعی، از آغاز تاریخ وجود داشته
است. از جنگ جهانی دوم به بعد با رشد تجارت جهانی، افزایش تحرک سرمایه در
سطح بین المللی، مهاجرت نیروی کار و کــاهش موانع تجاری براساس قراردادهای
بین المللی، شکل دیگر و سرعت بیشتر پیدا کرد. در سالهای اخیر هم با سرعت
فزاینده دانش و فناوری و فروپاشی ابرقدرت شرق و پایان دوران جنگ سرد، شتاب
بی سابقه ای گرفته است.
رشد تجارت جهانی در سالهای 1950 تا 1994 و فزونی چشمگیر آن بر رشد
تولید جهانی، واحدهای تولیدی کشورها را به بخشی از شبکه جهانی تولید وتجارت
تبدیل کرده است. در چنین اقتصادی نظام سرمایه داری برای تضمین فروش مازاد
تولید خود به بازاری نیازمند است که پیـــوسته درحال گسترش باشد و درنهایت
گستره ای به وسعت تمام گیتی پیدا کند. دراین جریان، کشورهای توسعه یافته از
برتری فناوری و از نفوذ خود در سازمانهای مالی بین المللی و شرکتهای عظیم
فراملیتی سودجسته و شیوه تولید، مناسبات تولیدی، چگونگی بهره برداری از
امکانات و منابع در کشورهای جهان سوم را به سود خود سازمان دهی و جریان
امور را به بستر منافع و مطامع خود هدایت می کنند. در این مقاله، بخشی از
این ترفندها و بازیگریها موردبررسی قرار گرفته است.
مقدمه
واژه GLOBALIZATION را گاهی به جهانی شدن و زمانی به جهانی سازی ترجمه
می کنند. با نگرشی سطحی ممکن است این دو اصطلاح مترادف به نظر آیند، اما
این دو ترجمه به لحاظ بار معنائی و واقعیت کاربردی و ابزاری که منعکس می
کنند با هم تفاوت دارند. در بـرگردان اول یعنی جهانی شدن، القای نوعی اراده
و اختیــار مورد نظر است و می خواهد این پیام را به خواننده منتقل کند که
جهانی شدن، واقعیتی است ملموس و ضرورتی است گریزناپذیر که هر جامعه اگر
خواهان رفاه شهروندانش باشد، چاره ندارد جز اینکه خود را با این جریان
نیرومند، ضروری و مفید به حال کشورها و به حال جامعه بشری، سازگار کند و
باطیب خاطر و اراده آزاد به مقتضیات آن گردن نهد.
در برگردان دوم یعنی جهانی سازی، سعی بر این است که به واقعیت دیگری
اشاره شود و آن اینکه: جهانی سازی طرحی است که توسط کشورهای ثروتمند و
قدرتمند دنیا و در راس آنها آمریکا، تدوین شده و منظور از آن ادامه سلطه
اقتصادی، سیاسی و نظامی بر دیگر کشورهای عالم است. آمریکا از مدتها قبل از
فروپاشی شوروی، سودای رهبری دنیا و دستیابی بیشتر به منابع کشورهای دیگر به
ویژه کشورهای جهان سوم را در سر داشته است.
ریچارد نیکسون رئیس جمهور سابق آمریکا در پی رسوایی واترگیت مجبور به
استعفا شد. نیکسون پس از این حادثه مدتی انزوا پیشه کرد. در دوران انزوا و
پس از آن حدود 10 جلد کتاب نوشت و تجارب سالیان دراز تصدی پست های گوناگونش
از جمله پست ریاست جمهوری را در اختیار هموطنانش و در معرض قضاوت و تفسیر
جهانیان قرار داد. در یکی از این کتابها تحت عنوان فراسوی صلح یا برتر از
صلح که برخی صاحب نظران آن را وصیت نامه سیاسی نیکسون می نامند، دیدگاههای
خود را در مورد اینکه آمریکا چگونه می تواند رهبری خود را بر جهان تحمیل
کند آورده است.
طبیعت سرمایه داری
سرمایه داری نظامی است گسترش طلب که همه شیوه های تولید پیش از خود را
نابود می کند. این سخن تکرار فشرده ای است از تاریخ بشر در دو سه قرن اخیر.
اما واقعیت این است که طی 30 سال گذشته، کارکرد نظام سرمایه داری دستخوش
تحولات بنیادی بوده است. از جمله این تحولات؛ تحمیل نیازهای کاذب بر
شهروندان جوامع و گرفتارشدن آنها در گرداب مخوف مصارف لوکس و غیرضروری است.
آلودگی محیط زیست و معضلات اجتماعی و اقتصادی فراوان دیگر از پیامدهای
ظرفیت مازاد تولید و عدم تعادل طبیعی در بازار عرضه و تقاضای واقعی است.
رقابت در اقتصاد امروز موجب کاهش سود بنگاههای تولیدی شده و این موسسات
برای برگشت سرمایه اولیه شان دچار مشکل هستند. نجات سرمایه این بنگاهها از
خطر نابودی مستلـزم این است که بـــــازار فروش فرآورده های شان از رشد
کافی برخوردار باشد تا از طریق بهره گیری از حداکثر ظرفیت تولید، فرآورده
های بیشتری روانه بازار و آن را به پول تبدیل کنند، بازار فروشی که رشد
چشمگیر داشته و به گونه ای مناسب جهانی شده باشد. در چنین بازاری اگرچه سود
حاصل از قیمت فروش هر واحد تولید نسبتاً ناچیز است اما با فروش بیشتر، سود
حاصل می تواند قابل توجه باشد. در این بازارها نه فقط رقابت بر سر قیمت
اهمیت بیشتـری پیدا کرده بلکـه گونه های تـازه تری از رقابت پدید آمده است.
آمارهایی که توسط موسسات پژوهشی صاحب نام منتشر می شود حکایت از آن
دارد که نه تنها در کشورهای جهان سوم،فقر و نداری روزافزون زندگی شهروندان
را دچار مشکل کرده است بلکه در تمام کشورهای سرمایه داری صنعتی نیز، رشد
نابرابری در توزیع درآمد و ثروت و گسترش فقر، زندگی اکثریت عظیمی از مردم
را روز به روز سخت تر می کند. در چنین شرایطی شرکتهای موفق و سازمانهای
تولیدی که بااستفاده از فناوری پیشرفته توانایی تولید قابل ملاحظه دارند،
با محدودیت بازار فروش روبرو می شوند. این محدودیت را کاهش درآمد افراد
طبقه متوسط از یک سو و حضور رقبای بسیار در بازار تولید از سوی دیگر، شدت
می بخشد. رقابت در کاستن از هزینه تولید و کاهش قیمت، تولیدکنندگان را
ناگزیر می کند تا هم در افزایش کیفیت و هم در کاهش قیمت، اقدامات موثر به
عمل آورند تا بتوانند باکسب توان رقابتی و گسترش بازار فروش فرآورده ها و
خدمات، موجبات ادامه فعالیت خود را فراهم آورند. با کاهش سودآوری، بازار
سهام موسسات تولیدی مختل می شود و قیمت سهام تنزل می کند. قیمت سهام شرکتها
در اقتصاد امروز، یکی از عوامل ایجاد ثروت در اقتصاد سرمایه داری است.
برخی بر این باورند که میزان سود بنگاههای تولیدی به منزله خون است که باید
در رگهای نظام سرمایه داری جریان داشته باشد. به این آمارها توجه کنید:
در انگلستان پیش از سال 1979 ، از هر 10 نفر یک نفر زیرخط فقر زندگی می
کرده ولی بعد از پایان دوره نخست وزیری خانم مارگارت تاچر از هر 4 نفر یک
نفر و از هر 3 کودک یک کودک با فقر دست به گریبان بوده است.
در آمریکا در طول حکومت رونالدریگان، درآمد یک درصد جمعیت که از غنی
ترین خانواده ها بودند 50 درصد بیشتر شد اما درآمد واقعی 80 درصد جمعیت
کاهش یافت. 10 درصد از فقیرترین خانواده های آمریکایی هم درآمدشان به میزان
15 درصد کاهش پیدا کرد و از 4113 دلار در سال به 3504 دلار تنزل یافت. در
فاصله 1987 و 1993 شمار کسانی که درآمد روزانه شان از یک دلار کمتر بود در
جهان 100 میلیون نفر افزایش یافت و به یک میلیون و 300 هزار نفر رسید. به
طور کلی در 100 کشور جهان، درآمد سرانه امروز کمتر از آن است که 15 سال پیش
بوده است، به سخن دیگر، زندگی اقتصادی یک میلیون و 600 هزار نفر در اوایل
دهه 1980 میلادی از زندگی شان در سالهای پایانی قرن بیستم بهتر بوده است.
پس از تغییر شیوه تولید اقتصادی و دگرگونی نظام تولید از کشاورزی به
نظام کارخانه ای و تولید صنعتی، مسئولیت گذران زندگی مردم به دولت محول شد و
دولتها برای ایفای این مسئولیت از قدرت کافی برخوردار بودند. به همین
انگیزه در این مرحله از تاریخ تحول سرمایه داری، دولت به دولت رفاه معروف
شد. یکی از هدفهـای طراحان برنامـــه های جهانی سازی این است که دولتها را
در عرصه اقتصادی از قدرتی که لازمه سامان دادن به زندگی مردم و توسعه رفاه
است محروم کنند و فضا را برای فعالیت شرکتهای فراملیتی هرچه بیشتر آماده
سازند.
با پرکردن خلاء قدرت دولتها توسط شرکتهای فراملیتی، راه دسترسی به
منابع کشورهای پیرامونی (جهـــان سومی) هموار می شود و این شرکتها با
سرمایه عظیمی که در اختیار دارند هر محدودیتی را که بخواهند بر نیروی کار
این کشورها تحمیل می کنند بدون اینکه در زمینه هایی مانند اشتغال، رفاه
اجتماعی، بهداشت محیط زیست، بهره وری از منابع و تلفیق مطلوب آن و اموری از
این قبیل مسئولیتی برگردن بگیرند. در دنیای اقتصاد سرمایه داری، حتی یک
نمونه نمی توان یافت که کشوری بدون مسئولیت پذیری و قدرت دولت یعنی بر پایه
رهنمودها و الگوهای نئولیبرالیستی کنونی، در نقطه ای از جهان توسعه یافته
باشد.
شرکتهای فراملیتی
شرکتهای فراملیتی از پیشتازان جهانی کردن اقتصاد هستند. مدتها قبل از
آنکه بحث جهانی سازی، رونق امروزی را کسب کند فعالیت این شرکتها جنبه
فراملیتی به خود گرفت وحاکمیت ملی کشورها را با چالشهای جدی روبرو کرد. یکی
از دلایل رغبت این شرکتها به سرمایه گذاری در کشورهای جهان سوم، بالابردن
قدرت خرید شهروندان در کشور میزبان و ایجاد بازارهای مصرف است. قدرت تولیدی
فراوان این شرکتها و تلاش آنها برای فراهم آوردن بازار فروش، ایجاد
نیازهای کــــاذب در مصرف کنندگان را از طریق رسانه های تبلیغاتی، سبب
گردیده است. انبوه فرآورده های لوکس و غیرلوکس مصرفی از یک سو و تبلیغات بی
وقفه رسانه های جمعی از دیگرسو، روز به روز کشورهای فقیر را در ورطه مصرف
زدگی و بی هویتی اقتصادی و فرهنگی، بیشتر فرو می برد. آنچه برای شرکتهای
فراملیتی مهم است یکسان شدن مقررات گمرکی در کشورهای جهان سوم است تا این
شرکتها، مختصر موانع قانونی ناشی از حق حاکمیت ملی کشورهای جهان سوم را هم
در پیش روی نداشته باشند و با سرعت و سهولت به هرگونه فعالیت آشکار یا
پنهان سیاسی و اقتصادی مبادرت ورزند و سیطره خود را بر منابع کشورهای جهان
بیشتر کنند.
بنابراین، تصادفی نبوده و نیست که در همه کشورهای سرمایه داری صنعتی،
دولت رفاه که از دستاوردهای اقتصاد »کینزی« در سالهای جنگ جهانی دوم بوده،
زیر فشار قرار گرفته است. بخشی از پروژه جهانی کردن، معطوف است به گسترش
تهیدستی، زیادکردن فاصله فقر و غنا از طریق شعله ورکـــــــردن آتش بی
عدالتی در توزیع ثروت و امکانات جامعه.
امروزه، بازیگران عرصه سرمایه داری جهانی و بی مرز، با فشار چند دکمه و
با سرعتی شگفت انگیز، سرمایه مالی شان را به بازارهای دیگر در هر نقطه
جهان منتقل می کنند. اگر گاهی در چارچوب مرزهای کشوری خاص درگیر سیاست می
شوند انگیزه شان ایجاد اشتغال یا رفاه برای کشور میزبان نیست بلکه هدف
محدودکردن حمایتهای قانونی دولت، از کارگران است. این محدودیت از طریق
تضعیف دولت صورت می گیرد. چنین دولتی نه یارای تاسیس و استقرار نهادهای
کارآمد دولتی را خواهد داشت و نه توان برپایی نهادهای غیردولتی دموکراتیک
جامعه مدنی در حوزه عمومی را. شکل گیری این نهادها و فعال شدن سازوکار
حمایت از منافع ملی و مصالح جامعه، حاصل تلاش رهبران خردمند و مدیران
برخوردار از دانش، تجربه، تعهد و اخلاص است.مشارکت عمومی در اجرای برنامه
ها و حمایت مردمی از اقدامات مدیران و دولتمردان جامعه، موانع جدی و
چالشهای ارزش محور و خرد بنیاد در راه تحقق منافع شرکتهای فراملیتی و
حامیان قدرتمند و ثروتمند آنها ایجاد می کند.
یکی دیگر از ویژگیهای عصر جهانـــــــی سازی، پیشرفت فناوری اطلاعات است. از این طریق، ناظر تحولی دیگر در شیوه انتقال ثروت هستیم.
در این مرحله از تحول، انتقال منابع بیش از تولیدات صنعتی، از طریق
معاملات نامشروع، بازارهای مالی صورت می گیرد، یعنی از طریق خرید و فروش
پول برای به دست آوردن پول بیشتر و سهام و اوراق بهادار مالی بیشتر. دکتر
احمد سیف، در مقاله ای تحت عنوان جهانی کردن: واپسین مرحله ی امپریالیسم؟
یکی دیگر از علل جهانی کردن را، یافتن راههای مناسب برای تامین مالی کسری
تراز پرداختهای اقتصاد آمریکا بیان کرده است. آمریکا از سالهای 1960 میلادی
به گونه ای مزمن بااین کسری تراز پرداختها روبه رو بوده است. نویسنده
مقاله در تایید گفته های خود به اطلاعات آماری جالبی استناد کرده است که
برخی از آن عیناً نقل می شود:
طی سالهایی که آمریکا با مشکل کسری تراز پرداختها روبه رو بود، بدهی
خارجی این کشور به تنهایی تقریباً معادل کل بدهی کشورهای جهان سوم شد و از
مرز 2200 میلیارد دلار گذشت. یعنی بدهی خارجی سرانه در کشورهای جهان سوم
نزدیک به 500 دلار است ولی بدیهی سرانه خارجی آمریکا معادل 7333 دلار یعنی
اندکی کمتر از 15 برابر است. بااین همه، برخلاف وعده های دروغین مدافعان
جهانی سازی، کشورهای فقیر بابت بدهی خارجی خود به طور متوسط سالی 300
میلیارد دلار بهره می پردازند در حالی که، کل پرداختی آمریکا بابت بدهی
خارجی خود که به همان میزان است، از 20 میلیارد دلار در سال فراتر نمی رود.
کسری تراز پرداختهای آمریکا که در دوره بوش پدر 4/4 میلیارد دلار بود.
اکنون در زمان بوش پسر به 445 میلیارد دلار سیده است. صاحب نظران پیش بینی
کرده اند که با بلندپروازی های بوش، کسری تراز پرداختهای آمریکا در آینده
بیشتر خواهد شد تا جایی که این کشور ناگزیر خواهد شد روزی 4 میلیارد دلار
از بازارهای جهانی قرض بگیرد.
مدافعان جهانی سازی درباره پیامدهای مثبت نقل و انتقال سرمایه های مالی
و دیگر تغییراتی که در مناسبات کار و سرمایه صورت گرفته مبالغه کــرده و
از بررسی جنبه های ویران گر و غیرقابل پذیرش این تحولات شانه خالی می کنند.
به عنوان نمونه، برای کفشهای ورزشی »نایک« که بیشتر در اندونزی تولیــد می
شود به دختران جوانی که در کارخانه کار می کنند روزی 82 سنت می پردازند.
برآورد هزینه تولید یک جفت از این کفشها 5/6 دلار است که در بازارهای غربی
از 75 تا 135 دلار به فروش می رسد. مایکل جردن ورزشکار آمریکایی که در آگهی
تلویزیونی کفش نایک ظاهر می شود سالی 20 میلیون دلار از این کمپانی دستمزد
می گیرد در حالی که درآمد سالانه کارگران اندونزیایی برای تولید کفش نایک
سالی 5 میلیون دلار است.
درآمد 500 شرکت بزرگ آمریکایی به گونه ای غیرقابل کنترل سقوط کرده و در
طول یک سال 44 درصد کمتر شده است. همه سودهای به دست آمده در بیش از 4000
شرکتی که در بازار سهام ثبت شده اند، از اواسط سال 1994 تاکنون ناپدید شده
است.
ناتوانی در پرداخت بدهی، در سال 2003 به نسبت سال پیش، که 42/3 میلیارد
دلار بود، 150 درصد افزایش یافته است. انرون هفتمین شرکت بزرگ آمریکا از
نظر درآمد، از میان رفته است، قیمت سهامش از 90 دلار به 25 سنت رسیده و به
این ترتیب 65 میلیارد دلار از سرمایه اش یعنی همه آنچه 58 هزار و 920 نفر
سهامدارانش در آن سرمایه گذاری کرده اند، نابود شده است.
230 شرکت سهامی عام با بیش از 182 میلیارد دلار دارایی، اعلام ورشکستگی
کرده اند که نسبت به یک سال پیش 100 درصد افزایش نشان می دهد. این رقم
شامل شرکت انرون نمی شود.
تاثیر کارکرد سازمانهای بین المللی بر اقتصاد کشورهای پیرامونی
سیاستهای سازمانهای بین المللی مانند بانک جهانی، صندوق بین المللی پول و
سازمان تجارت جهانی و شیوه اجرای این سیاستها بدهکاری همیشگی کشورهای جهان
سوم را سبب شده و با وجود اینکه هرساله بخشی از بودجه این کشورها صرف
بازپرداخت بدهی ها و بهره آن می شود. از استهلاک بدهی خبری نیست که هیچ،
بلکه روز به روز بر میزان آن افزوده می شود.
کشورهای آرژانتین، برزیل، موزامبیک و... از این نمونه ها هستند. بخشی
از سیاست این سازمانها تحت عنوان استراتژی مساعدت به کشورها« طراحی شده و
سیاستهای تعدیل ساختاری قسمتی از این استراتژی است.
قراردادهای تعدیل ساختاری، معمولا توسط دولتهای کشورهای جهان سوم
(پیرامونی) به اجرا در می آید. از آنجا که اجرای این قراردادها در راستای
منافع کشورهای صنعتی و سردمداران سرمایه داری جهانی است، معمولاً با مقاومت
شهروندان کشورهای مزبور روبرو می شود. این مقاومت ها توسط دولت که معمولاً
مورد حمایت نظام ســــرمایه داری جهانی است با خشونت و به ضرب گلوله سرکوب
می شود. دستاورد اقتصادی این ناآرامیها، فرار بیشتر سرمایه و ورشکستگی
دولت است که به نوبه خود موجب تشدید و تعمیق رکود می شود. ادامه این وضع
موجب خواهد شد که همه ساله مبالغ هنگفتی به عنوان بهره وامهای دریافتی به
جیب جوامع صنعتی ثروتمند یعنی اربابان صندوق بین المللی پول و سازمانهای
مشابه بین المللی دیگر، سرازیر شود.
برخی از تدابیری که صندوق بین المللی پول تحت عنوان سیاست تعدیل به دیگر کشورها تحمیل می کند، عبارتند از:
1 - خصوصی کردن اموال دولتی: سیاست مدارانی که طرف قرارداد تعدیل
هستند، براموال دولتی چوب حراج می زنند. در این تدبیر، هیچ چیز غیرقابل
فروش وجود ندارد. همه چیز را می توان فروخت از صنایع مادر گرفته تا صنایع
نوزاد، آب، برق، تلفن و حتی بهداشت و آموزش را. ادعای توجیه کننده، حذف
کسری بودجه دولت است نه کسب درآمد، اما در عمل صنـایع سودآور به فروش می
رود و شاخه های زیانده اقتصادی، وبال گردن دولت مقروض باقی می ماند. نتیجه
اینکه کسری بودجه به جای کاهش، اغلب افزایش می یابد. طبیعی است که پس از
خصوصــــــی سازی، بهای کالاها و خدمات موسساتی که خریداری شده اند، توسط
خریداران خصوصی از راه رسیده به نحوی چشمگیر افزایش می یابد. این خریداران
تازه از راه رسیده، هرچه از اموال دولتی کشور طرف قرارداد تعدیل را که
نقدشدنی باشد به پول نقد تبدیل می کنند و این باعث می شود که برخلاف وعده
های داده شده توان اقتصادی به جای افزایش کاهش یابد.
2 - آزادسازی بازار سرمایه : کارشناسان صندوق بین المللی پول، مدعی
هستند که رهایی سرمایه از مداخلات زیان بخش دولت باعث سرازیرشدن آن به
کشورهایی خواهد شد که اقتصاد آنها از دخالتهای دولت، آزاد باشد. اما آنچه
باعث فرار سرمایه می شود. بی ثباتی سیاسی، سیاست پردازی اقتصادی و نبود
امنیت جان و مال و قانون گریزی و قانون ستیزی است. وقتی به فراهم آوردن این
وجوه اصلی که باعث رونق بازار سرمایه است توجه نمی شود و فقط درصدد حذف
کنترل دولت از بازار سرمایه برمی آیند، نتیجه فرار سرمایه است و متاسفانه
این رفتن سرمایه، برگشتی در پی نخواهد داشت.
3 - عملکرد بازار آزاد: شفافیت قیمتها و میدان دادن به عرضه و تقاضا
برای تعیین قیمت واقعی، نوید دیگری است که به شهروندان جامعه طرف قرارداد
تعدیل داده می شود. اما همه این ادعاها بی اساس است و چیزی نیست جز
ترفندهایی برای افزودن به قیمت نیازمندیهای عمومی مانند مواد خوراکی، آب،
برق، تلفن، روغن، بنزین، مسکن و بسیاری دیگر از کالاهای اساسی مورد نیاز
مردم. تثبیت قیمت و جلوگیری از افزایش بهای فرآورده ها و خدمات، چیزی نیست
که با وعده و وعید یا با تهدید و ارعاب تحقق پیدا کند. وقتی معیار تعیین
قیمتهـا پولهای قوی مثل دلار باشد و بـــه اصطلاح قیمتها دلاری شود و
درآمدها به پول ضعیف محلی باشد، نتیجه بالارفتـــــن بی رویه قیمتها و عدم
توانایی توده مردم در تهیه نیازمندیهای ضروری زندگی است.
4 - تجارت آزاد: این نوع تجارت یعنی حذف موانع قانونی و حقوق گمرکی و
دیگر محدودیتهای ناشی از حق حاکمیت دولتها و رفع هرنوع عامل بازدارنده در
سرراه ورود و خروج آزادانه کالاها و خدمات. مبنای نظری این تدبیر این است
که بازارهای جهانی به روی کالاها و خدمات جامعه باز می شود و در نتیجه
درآمد ارزی بیشتری به خزانه کشور جریان پیدا می کند.
در صورتی که امکان تحقق آن وجود ندارد چرا که اکثریت نزدیک به تمام این
قبیل کشورها (پیرامونی) دارای اقتصاد ضعیف و توان تولیدی ناچیز هستند که
از کمبودهای فراوان رنج می برند. بافرض اینکه تقاضا برای کالاها و خدمات
وجود داشته باشد، مشکلی از مشکلات این کشورها را حل نمی کند چون اینها توان
تولید اقتصادی ندارند تا عرضه کافی به منظور پاسخ به تقاضاهای موجود باشد.
ممکن است حامیان تجارت آزاد بگویند با کاستن از مصرف داخلی می توان از
طریق صادرات برخی فرآورده ها به درآمدهایی دسترسی پیدا کرد. در این صورت
تورم داخلی که پیامد ازدیاد درآمد ناشی از صادرات خواهد بود چگونه مهار می
شود و ادامه تولید مازاد برای تداوم صادرات، به چه ترتیب میسر خواهد بود.
درگیرودار اجرای سیاستهای تجارت آزاد، برای کشورهای پیرامونی یک چیز به
واقعیت نزدیک تر است و آن اینکه جریان سیل آسای واردات، هم باقی مانده
تولیدکنندگان داخلی را ورشکست می کند و هم کسری تراز پرداختها بیشتر می
شود. بدیهی است که پیامد چنین وضعی، افزایش بدهی های خارجی است که قرار بود
بااتخاذ این تدابیر حذف شود یا دست کم به حداقل ممکن کاهش یابد.
شبکه ها بازار مالی و پولی
عدم توانایی کشورهای بدهکار در بازپرداخت بدهی ها موجب می شود تا این
بدهی ها به عنوان بدهی غیرقابل وصول در بازارهای مالی و پولی دست به دست
شود. خریداران این بدهی ها آن را بــه قیمت ارزان می خرند و با کمک موسسات
بــــــه ظاهر بی طرف بین المللی از جمله صنــــــدوق بین المللی پول و
بانک جهانی براساس مبلغ اسمی بدهی های مزبور، بهره دریافت می کنند.
ازدیاد شتابان وحیرت انگیز ثروت بازیگران عرصه جهانی سازی، نیازمند
شبکه ها یا زیرساخت هایی است تا به حساب این ثروتها و چگونگی گردش آن
رسیدگی کنند. دو شبکه یا زیرساخت مهم فعال در این زمینه از این قرار است:
1 - سیستم پرداخت بین بانکها، این شبکه در مالکیت بانک نیویورک است و
به 142 بانک بین المللی پوشش می دهد. برای داشتن تصویری از حجم فعالیتهای
این شبکه بدنیست اشاره شود که در چارچوب آن در هر دقیقـــه 2 میلیارد دلار و
روزانه 1000 میلیارد دلار پول دست به دست می شود.
2 - شبکه یا زیرساخت دیگری که همان ماموریت را با کمک ابزارهای
مخابراتی دوربردالکترونیک در ســـراسر جهان انجام می دهد. این شبکه 1000
بانک بین المللی را به هم وصل کرده است. این شبکه در مالکیت بلژیک قرار
دارد.
میانگین خرید و فروش پول در بازار جهانی، روزی 1300 میلیارد دلار
بــــرآورد می شود. که نزدیک به 60 برابر ارزش تجارت محصولات صنعتی در جهان
است. واقعیتی تلخ که این روزها بر زندگی جوامع گیتی سایه گسترده این است
که هرچند کره زمین هرگز این قدر ثروتمند نبوده است، فقر و فلاکت و نداری و
بیچارگی نیز هیچ گاه گستره ای چنین عالم گیر و ژرفائی چنین تاسف بار نداشته
است.
تعریف، مفاهیم و مصادیق
با وجود رونق بسیار مباحث جهانی شدن یا جهانی سازی و ابعاد گوناگون و
فرایندهای متنوع آن، هنوز برسر این ابعاد و فرایندها چه از نظر تعریف و چه
به لحاظ عوامل تاثیرگذار و پیامدهای آن، توافقی حاصل نشده است. از جهانی
سازی، تعاریف بسیار ارایه شده است. شاید بتوان فشرده ای از مجموعه تعاریف
مزبور را این طور بیان کرد: فرایندی که در آن، عرصه های گوناگون زندگی، برد
و گستره جهانی پیدا می کنند. در این فرایند، اقتصاد جهانی، نیروهای سیاسی و
فرهنگی به سرعت کره زمین را زیرنفوذ قرار می دهند و به ایجاد یک بازار
تازه جهانی، سازمانهای سیاسی فراملی و فرهنگ جهانی تازه دست می زنند.
از دیدگاه این دسته از صاحب نظران، گسترش بازار جهانی سرمایه داری،
زوال دولت ملی، گردش پرشتاب و بی امان کالا، سرمایه، اطلاعات و قالبهای
فرهنگی، مولفه هایی هستند که چشم انداز جهانی شدن یا جهانی سازی را پیش روی
بشر قرار داده است.
نبود تعریف جامع و مورد توافق از جهانی شدن و ابهام در درک مفاهیم و
مصادیق آن، موجب شده است تا این پدیده قدیمی اما پررونق دنیای معاصر، از
دیدگاه های گوناگون مورد بررسی قرار گیرد:
الف - جریانی خودجوش و ضرورتی تاریخی: دیدگاه نخست براین باور است که
دگرگونیهای کنونی دنباله تحولات کلان تاریخ بشری است. دگرگونی انقلاب
کشاورزی به انقلاب صنعتی و بعد از آن به انقلاب اطلاعاتی، گسترده تر و
نیرومندتر از آن بود که به تلاشهای یک گروه یا یک طبقه خاص نسبت داده شود.
از این دیدگاه، جهانی شدن نیز چنین خصلت و ماهیتی دارد: پس از طی مسیر
ارزشهای خود را بر همه جوامع تحمیل می کند. بنابراین، جهانی شدن برنامه ای
از پیش تعیین شده نیست بلکه جریانی است خودجوش و سازگار با مقتضیات زمان.
به زعم طرفداران این دیدگاه، غرب از آنجا که ارزشهایش در جهان مقبولیت عام
پیدا کرده واز پشتوانه ابزارهای نیرومند مادی و تکنولوژیک هم برخوردار است
بهتر از دیگر جوامع قادر به بهره برداری از فرصتهایی است که از بطن جهانی
شدن زاده می شود. در رهگذر بهره مندی از فرصتها و در شیوه به کارگیری
امکانات و توان مندیها است که غرب نقش استراتژیک و بنیادین را در هدایت
کشورها به توسعه اقتصادی و دموکراسی، از آن خود می داند.
ب - فرایندی برنامه ریزی شده و تحمیلی: از دیدگاه دوم، جهانی سازی طرحی
است برای بازسازی اجتماعی جوامع در سطح کلان. سیستمی است که ایدئولوژی
نئولیبرالیستی سرمایه داری غربی را تبلیغ و تحمیل می کند.
حرکتی است که درصدد است تا الگوی زندگی غربی به ویژه زندگی آمریکایی را
ترویج و با تبلیغ فرهنگ مصرف زدگی افراطی، ذهن و شخصیت انسانها را آماده
سازد تا به سادگی، هویت فرهنگی و تاریخی خود را فراموش کرده و تمام توان و
منابع جامعه خود را به مروجین فرهنگ مصرف و اصالت سرمایه تقدیم کنند.
بنابراین، جهانی سازی پدیده ای است که مخلوق ذهن و اراده عده ای خاص است و
تـــــوسط آنها طراحی شده و کنترل می شود. قدرت کنترل این پدیده جهان
معاصر، در اختیار نظام سرمایه داری جهانی است.
برخی، جهانی سازی را مرحله تازه ای از امپریالیسم می دانند که به
اقتضای ضرورت سازگاری با شرایط تازه جهانی، سیمائی متفاوت از گذشته، برای
خود آراسته است.
شون هیلی (SEAN HEALY) که از مخالفان جهانی شدن است در کتاب خود زیر
عنوان آیا جهانی شدن اجتناب ناپذیر است؟ آن را فرایند برنامه ریزی شده و
پروژه ای تحمیلی می داند و براین باور است که در عرصه فعالیتهای بشری، تنها
حوزه های بخصوصی جهانی شده است؛ از جمله اینکه در خلال دهه 90 و از آن پس
تاکنون نه تنها ثروت جهانی نشده بلکه در دست اقلیتی متمرکز گردیده است.
فناوری هم باوجود اینکه بسیار تواناتر و متنوع تر از گذشته است جنبه جهانی
پیدا نکرده و رشد اقتصادی نیز که پایه برتری تاریخی سرمایه داری است جهانی
نشده است. هیلی بر این باور است که آنچه جهانی شده بسیار مشخص است و اغلب
به حال جامعه بشری خطرناک است و آن سرمایه پولی است. سرمایه پولی، جهانی
شده است و هم اکنون در بازارهای پولی دنیا به کمک وسایل ارتباطی الکترونیک
می تواند در کوتاه ترین زمان ممکن به هرنقطه گیتی انتقال یابد و جریان پیدا
کند.
نقل و انتقال سرمایه پولی به این شیوه به تجارت الکترونیک« شهرت دارد و
نام دیگری که بر آن نهاده اند معاملات قماری است. این نوع معاملات، دنیا
را به قمارخانه ی بزرگی تبدیل کرده که همواره طرف برنده آن از پیش مشخص است
و سیستم ها و سازوکارهای آن به گونه ای طراحی و تنظیم شده که جریان عظیم و
نیرومند سرمایه و ثروت را به خزانه کشورهای پیشرفته صنعتی تسهیل کند و
سرعت آن را شتابی بیشتر ببخشد. در این قمارخانه یا به قول برخی، در این
تجارت خانه الکترونیک، آنچه اصالت دارد و کانون همه تلاشها و توجه های
دنیای امروز خواهد بود سود است نه فایده رسانی به بشریت یا به قول
گردانندگان و مجریان سیاست جهانی سازی، تلاش در راه تحقق استراتژی مساعدت
به کشورها.
نتیجه گیری
جهانی شدن چه ضرورتی تاریخی و خودجوش باشد و چه پروژه ای برنامه ریزی
شده و تحمیلی، واقعیتی است که پیش روی جهانیان قرار دارد و فرصت بازیگری در
این میدان برروی همه جوامع باز است. در این میدان هم فرصت فراوان است هم
خطر. هر جامعه که توانایی به خدمت گرفتن ابزارهای موجود و استعدادهای
بالقوه خود را در چارچـوب مرزهای ملی داشتـه باشد و شیوه بـه کارگیری آن را
در رابطه با دیگر کشــورها به گونه ای سازگار با شرایط و مقتضیات جهان قرن
بیست و یکم بداند، قابلیت بازیگری موفقیت آمیز در این میدان را خواهد
داشت.
برخی، براین باورند که جهانی شدن باتوجه به نقش سازمانهای بین المللی
در جهت تقویت آن، واقعیتی است برگشت ناپذیر که ایستادگی در برابر آن نه
عملی است و نه منطقی. رویارویی موفقیت آمیز بااین واقعیت، مستلزم حضور فعال
و مشارکت مبتنی بر منافع و مصالح ملی است. با بهره گیری از اندیشه جمعی و
پای بندی همگانی به پاسداری از منابع جامعه، موجبات این مشارکت باید به
گونه ای فراهم آید تا هم از شتاب زدگیهای غیرقابل توجیه و اقدامات
غیرکارشناسانه پرهیز شود و هم درگیرودار برخوردها و چالشهای هیجانی در عرصه
تنازع افراد و گروهها بر سر احراز مواضع قدرت، فرصتها از دست نرود و
قابلیتها نیز از قوه به فعل درآید.
منابع و ماخذ
1 - افراخته، حسن. تاثیر جهانی شدن بر بخش روستایی (نمونه فیلیپین)،
اطلاعات سیاسی - اقتصادی (مهر و آبان 1382). شماره 194-193، ص ص 167-160.
2 - رشنو، نبی اله. (1382). ژئوپلتیک نخبگان، چاپ اول، تهران، نشر کویر. ص ص 192-177.
3 - چامسکی، نوام. (1382)، بهره کشی از مردم - نئولیبرالیسم و نظم
جهانی، مترجم حسن مرتضوی، چاپ دوم، تهران، نشر دیگر، تاریخ انتشار به زبان
اصلی 1999.
4 - سوئیزی، پل و دیگران (1380). جهانی شدن با کدام هدف؟ مترجم ناصر زرافشان، چاپ اول، تهران، نشر آگه.
5 - سیف، احمد. جهانی کردن: واپسین مرحله امپریالیسم، اطلاعات سیاسی - اقتصادی. (مهر و آبان 1382) شماره 194-193، ص ص 21-8.
6 - سیف، احمد. جهانی کردن و فرضیه چارلز داروین، اطلاعات سیاسی - اقتصادی، شماره 202-201 (خرداد و تیر 1383). ص ص 157 - 155.
7 - قطمیری، محمدعلی. جهانی شدن اقتصاد عوامل، اثرات، واکنشهای بین
المللی و راه حلها، اطلاعات سیاسی - اقتصادی (مهر وآبان 1382) شماره 194
-193. ص ص 159 -154.
8 - کاظمی، علی اصغر. (1380). جهانی شدن فرهنگ و سیاست، چاپ اول، تهران، نشر قومس، ص ص، 80 -61.
9 - لاین، دیوید. (1381). پسامدرنیته، مترجم محمدرضا تاجیک، چاپ اول، تهران، نشر بقعه. ص ص 68 -65.
10 - FUKUYAMA, FRANCIS. THE END OF HISTORY AND THE LAST MAN. NEW YORK, THE FREE, PRESS, 1992.
11 - HOLTON, J. ROBERT. GLOBALIZATION AND THE NATION - STATE. LONDON, MAC MILLAN PRESS LTD. 1998.
12 - BOWEN H.B ET. AL., APPLIED INTERNATIONAL TRADE ANALYSIS, MAC MILLAN, 1998.
13 - PARATIAN REJENDRA AND REYMOND TORRES, STUDIES OF SOCIAL
DIMENTIONS OF GLOBALIZATION IN BANGELADESH, INTERNATIONAL LABOR OFFICE,
GENEVA, 2001.
غلامرضا اسماعیلی: کارشناس ارشد مدیریت دولتی
برای اطلاعات بیشتر حتما به این وبگاه ها یک نگاه کوچک بیندازید
http://www.4shared.com/document/PdrimSk9/Handbook_of_Socialization-Theo.html
http://www.bashgah.net/pages-169.html
http://www.globalization.ir/Default.aspx
http://www.bmi.ir/Fa/Article.aspx?artId=1&AspxAutoDetectCookieSupport=1
http://www.iritn.com/ITshow-news-7423.htm
منابع: راسخون
تدبیر
سلام دوست عزیز
اولا ممنونم از حضور سبزت در کلبه ام
واما جوابت دوست عزیز
نه دوست عزیز
کسانی که ملازمت پیامبر صلوات الله علیه نبودند تابعین کفته میشوند وبعد از تابعین تابع تابعین هستند که ما هستیم
جون من دوست دارم مطلبم همراه با تصویر باشه بخاطر همین وبا عجله این تصویر را انتخاب کردم
موفق باشی
دوباره سربزن خوشحال میشم که اکر انتقاد یا نقدی بکنی
اکر مایل به تبادل هستی خبرم کن
سلام وسپاس اززحمات خوبتان